Nghiên cứu tác dụng điều trị mất ngủ bằng thuốc Y học cổ truyền (YHCT) là một lĩnh vực có bề dày lịch sử và ngày càng có nhiều bằng chứng khoa học ủng hộ. Mất ngủ, hay "Thất miên" hoặc "Bất mị" trong YHCT, được xem là một triệu chứng phổ biến phản ánh sự mất cân bằng trong cơ thể.

I. Quan điểm của Y học cổ truyền về Mất ngủ:

YHCT cho rằng giấc ngủ được điều hòa bởi sự cân bằng Âm-Dương và hoạt động của "Thần" (tinh thần, ý thức) được tàng trữ tại Tâm. Mất ngủ xảy ra khi "Thần" không yên hoặc không được nuôi dưỡng đầy đủ, thường do các nguyên nhân sau:

      Rối loạn ở Tâm:

• Tâm Huyết hư hoặc Tâm Âm hư: Máu hoặc phần Âm của Tâm không đủ để nuôi dưỡng, làm "Thần" bất an, gây khó ngủ, hay mơ, hồi hộp.
• Tâm Thận bất giao: Âm của Thận hư không kiềm chế được Dương của Tâm, hoặc Tâm hỏa vượng không xuống giao hòa được với Thận thủy, gây bồn chồn, khó ngủ, nóng trong người.
• Tâm Đởm khí hư: Khí của Tâm và Đởm yếu, dễ sợ hãi, hoảng hốt, ngủ không yên.
• Đàm nhiệt nhiễu Tâm: Đàm và nhiệt quấy rối Tâm, làm "Thần" không yên, gây mất ngủ, nặng đầu, tức ngực, có thể kèm theo rối loạn tâm thần.. 
• Ảnh hưởng từ các tạng phủ khác:
• Can: Can khí uất kết lâu ngày hóa hỏa, hoặc Can huyết hư không nuôi dưỡng được Tâm, gây cáu gắt, khó vào giấc, hay tỉnh giấc.
• Tỳ : Tỳ khí hư yếu không sinh đủ khí huyết để nuôi Tâm, gây mất ngủ kèm mệt mỏi, ăn kém, hay lo nghĩ.
• Vị : Ăn uống không điều độ làm "Vị bất hòa" (dạ dày không yên), gây khó ngủ, đầy bụng, ợ hơi (Vị bất hòa tắc ngọa bất an).
•  
• 
• II. Các vị thuốc và bài thuốc YHCT thường được nghiên cứu:

Nghiên cứu hiện đại tập trung vào nhiều dược liệu và bài thuốc có tác dụng an thần, gây ngủ:

•       Các vị thuốc:
• Toan táo nhân (Hạt Táo chua sao đen): Vị thuốc hàng đầu trị mất ngủ do Tâm Can huyết hư. Có tác dụng dưỡng tâm, an thần, liễm hãn.
• Bá tử nhân (Hạt Trắc bá): Dưỡng tâm an thần, nhuận tràng, trị mất ngủ do Tâm huyết hư.
• Viễn chí: An thần ích trí, khứ đàm khai khiếu, dùng cho mất ngủ kèm hay quên, đàm nhiều.
• Liên tâm (Tim Sen): Thanh tâm hỏa, an thần, trị mất ngủ do Tâm hỏa vượng, bồn chồn.
• Lạc tiên: Vị thuốc dân gian phổ biến ở Việt Nam, có tác dụng an thần, thanh nhiệt, giải độc, giúp dễ ngủ.
• Bình vôi (Củ một): Chứa Rotundin (Ltetrahydropalmatine), một alkaloid có tác dụng an thần, gây ngủ, giảm đau rõ rệt, được ứng dụng nhiều trong y học hiện đại và cổ truyền Việt Nam.
• Long nhãn: Bổ ích Tâm Tỳ, dưỡng huyết an thần, trị mất ngủ do lo nghĩ quá độ.
• Hợp hoan bì (Vỏ cây Hợp hoan): Giải uất an thần, hoạt huyết tiêu ung.
• Dạ giao đằng (Dây Hà thủ ô đỏ): Dưỡng tâm an thần, thông lạc, khứ phong.
• Các bài thuốc:
• Toan táo nhân thang: Chủ trị mất ngủ do Can huyết hư, hư nhiệt nội nhiễu.
• Thiên vương bổ tâm đan: Trị mất ngủ do Tâm Thận âm hư, tâm thần bất an, hay quên.
• Quy tỳ thang: Trị mất ngủ do Tâm Tỳ khí huyết lưỡng hư (lo nghĩ nhiều, mệt mỏi, hồi hộp, ăn kém).
• Hoàng liên ôn đởm thang: Trị mất ngủ do đàm nhiệt nội trở, tâm phiền bất an.
• An thần định chí hoàn: Bài thuốc giúp an thần, định chí, dùng khi tâm thần bất định, dễ kinh sợ.
• Cơ chế tác dụng (theo nghiên cứu):

Các nghiên cứu dược lý hiện đại cho thấy thuốc YHCT có thể tác động đến giấc ngủ qua nhiều cơ chế:

• Tăng cường hoạt động hệ GABA: Nhiều hợp chất (flavonoid, saponin...) trong thảo dược có thể gắn vào hoặc điều hòa thụ thể GABA_A (tương tự cơ chế của thuốc ngủ nhóm benzodiazepine nhưng thường nhẹ nhàng hơn và ít phụ thuộc hơn).
• Ảnh hưởng đến hệ Serotonin: Điều hòa dẫn truyền thần kinh serotonin, một chất quan trọng trong chu trình ngủthức.
• Tác dụng an thần, giải lo âu: Làm dịu hệ thần kinh trung ương, giảm căng thẳng, lo lắng (ví dụ Rotundin).
• Điều hòa trục HPA (vùng dưới đồi tuyến yên - tuyến thượng thận): Giảm đáp ứng stress của cơ thể.
• Chống viêm, chống oxy hóa: Giảm các yếu tố gây viêm và stress oxy hóa ở não có thể góp phần gây rối loạn giấc ngủ.

Điều trị căn nguyên theo YHCT: Việc bổ huyết, bổ âm, kiện tỳ, sơ can giải uất... giúp lập lại cân bằng của cơ thể, từ đó cải thiện giấc ngủ một cách bền vững.

• Kết quả nghiên cứu:
• Nhiều nghiên cứu tiền lâm sàng (trên tế bào, động vật) đã chứng minh tác dụng an thần, gây ngủ, giải lo âu của các vị thuốc và bài thuốc YHCT.
• Các thử nghiệm lâm sàng trên người, đặc biệt với các bài thuốc như Toan táo nhân thang, Quy tỳ thang, và các hoạt chất như Rotundin, đã cho thấy hiệu quả tích cực:
• Cải thiện chất lượng giấc ngủ主观 (subjective sleep quality).
• Giảm thời gian đi vào giấc ngủ (sleep latency).
• Tăng tổng thời gian ngủ (total sleep time).
• Giảm số lần thức giấc trong đêm.
• Một số nghiên cứu so sánh cho thấy hiệu quả của YHCT có thể tương đương với thuốc ngủ Tây y (như benzodiazepines) trong một số trường hợp, nhưng thường có ít tác dụng phụ hơn (như buồn ngủ ban ngày, lệ thuộc thuốc).
• Các tổng quan hệ thống và phân tích gộp (systematic reviews and metaanalyses) thường kết luận YHCT là một lựa chọn tiềm năng, hiệu quả và tương đối an toàn cho chứng mất ngủ, nhất là khi điều trị đúng thể bệnh theo YHCT.
• Lưu ý quan trọng:
• Mất ngủ có thể là triệu chứng của nhiều bệnh lý khác. Cần được bác sĩ thăm khám để loại trừ các nguyên nhân thực thể hoặc tâm thần nghiêm trọng.
• Việc điều trị mất ngủ bằng YHCT cần được thực hiện bởi thầy thuốc có chuyên môn để "biện chứng luận trị" (chẩn đoán đúng thể bệnh và dùng thuốc phù hợp).
• Không nên tự ý mua và sử dụng thảo dược hoặc các bài thuốc trị mất ngủ.
• Chất lượng dược liệu và sản phẩm bào chế là yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến hiệu quả.
• Cần thận trọng với tương tác thuốc nếu đang sử dụng các thuốc Tây y khác (đặc biệt là thuốc an thần, chống trầm cảm).
• Điều trị YHCT thường cần thời gian và sự kiên trì, kết hợp với điều chỉnh lối sống (vệ sinh giấc ngủ, chế độ ăn, giảm stress, tập thể dục phù hợp).

Tóm lại, YHCT cung cấp nhiều phương pháp điều trị mất ngủ hiệu quả và an toàn đã được nghiên cứu chứng minh. Việc điều trị tập trung vào việc xác định và giải quyết gốc rễ của sự mất cân bằng trong cơ thể theo lý luận YHCT, mang lại hiệu quả cải thiện giấc ngủ một cách tự nhiên và bền vững khi được thực hiện đúng cách dưới sự hướng dẫn của chuyên gia.