Ngày xưa Chu Hi 朱熹 (1130-1200) có lần cảm khái:

" Vị giác trì đường xuân thảo mộng (未 覺 池 塘 春 草 夢)

Giai tiền ngô diệp dĩ thu thanh"     ( 階 前 梧 葉 已 秋 聲 )

(tạm dịch : Chưa cảm nhận được giấc mộng của cỏ mùa xuân bên bờ ao, thì tiếng thu đã về với xác lá ngô đồng trước thềm nhà.)

Tâm sự đó chẳng phải riêng của Chu Hi. Từ thiên cổ người xưa đã từng ưu tư về kiếp sống ngắn ngủi mà các hung thần lão suy - bệnh tật - tử vong luôn rình rập bên mình. Cổ nhân – đặc biệt là các đạo gia, đạo sĩ – đã chuyên tâm nghiên cứu những phương thức dưỡng sinh, phòng và trừ bệnh, nhất là phương thức kéo dài tuổi xuân, để trẻ mãi không già, thậm chí để trường thọ cùng trời đất. Những phương thức ấy và các kinh nghiệm luyện tập quý báu tích lũy dần qua bao đời đã hình thành một bộ môn mà các đạo sĩ gọi là nhiếp dưỡng 攝養 hay nhiếp sinh 攝生.

I. KHÁI QUÁT VỀ THUẬT NHIẾP SINH CỦA ĐẠO GIÁO

Mục tiêu tu luyện của Đạo giáo là trường sinh bất tử, là thành tiên 仙 hay chân nhân 真人, siêu xuất khỏi luân hồi và tứ khổ (sinh, lão, bệnh, tử). Nhưng trước khi đạt được cảnh giới đó, thì ngay trong cõi hiện tại, người tu tập phải kiện khang minh mẫn. Tất cả các công phu luyện dưỡng của Đạo giáo phân biệt hai phương diện rất rõ: Nhân đạo 人道 và Tiên đạo 仙道. Nhân đạo bao gồm tu dưỡng đạo đức và hành thiện, tổ chức đời sống thường ngày hợp lý, rèn luyện thân thể cho khang kiện. Tiên đạo là luyện nội đan để thành tiên. Hai phương diện này liên quan mật thiết với nhau. Nhân đạo là khởi đầu tất yếu của Tiên đạo (Làm người chưa xong, lẽ nào thành tiên cho được?) và Tiên đạo là cảnh giới thăng hoa của Nhân đạo.

Các tác giả khuyết danh của Nội Kinh 內經 đã để cho Hoàng Đế hỏi Kỳ Bá: «Ta nghe nói người thời thượng cổ sống trên trăm tuổi mà động tác không suy yếu; còn người thời nay mới 50 tuổi mà động tác đã suy yếu. Phải chăng do thời thế đổi khác hay là do tuổi thọ con người ngắn đi?’ Kỳ Bá đáp: ‘Người thượng cổ hiểu đạo dưỡng sinh, đã tuân theo quy luật biến hóa của âm dương, hòa hợp với các phép tu luyện, ăn uống có điều độ, làm việc nghỉ ngơi có chừng mực, không lao lực quá mức, cho nên thân hình và tinh thần đều khỏe mạnh, do đó hưởng trọn tuổi trời, vượt ngoài trăm tuổi. Con người thời nay thì không thế, lấy rượu để giải khát, thường làm những điều hại cho sức khỏe. Khi say rượu bèn giao hoan, để dục vọng làm cạn kiệt tinh khí, làm hao tán chân khí của mình, không biết gìn giữ cho đầy, không khéo sử dụng tinh thần của mình, cốt để thỏa lòng mà làm trái với niềm vui của đời sống chân chính, họ làm việc và nghỉ ngơi không tiết chế, cho nên mới 50 mà đã suy rồi.» 

Cát Hồng 葛洪 (283-363) đời Đông Tấn là một nhà luyện đan và dưỡng sinh nổi tiếng. Lý luận về dưỡng sinh của ông ảnh hưởng rất mạnh trong lịch sử khí công và dưỡng sinh truyền thống của Trung Quốc. Trong chương Cực ngôn 極言 của Bão Phác Tử nội thiên 抱朴子內篇, ông nói: «Người giỏi bảo dưỡng thân thể có giờ giấc đi ngủ và thức dậy sớm trễ khác nhau tùy theo bốn mùa, sinh hoạt ban ngày có chế độ luôn điều hòa; biết điều dưỡng gân cốt thư thái, có phép tắc vận động; ngăn chận tật bệnh và xua trừ tà khí, có phép tắc nuốt nhả Lỗi giao diện: file 'snippets/shortcode-thổ.bwt' không được tìm thấy giúp khí huyết lưu thông tuần hoàn, có phép dùng thuốc bổ hư và tả thực; tiết chế sự lao động và nghỉ ngơi, có yếu quyết tăng giảm. Dằn cơn giận để bảo toàn âm khí, nén vui mừng để bảo dưỡng dương khí. Sau đó uống thuốc từ thảo mộc để bổ khuyết những tổn mất, rồi uống kim đan để trường thọ, nguyên lý trường sinh chỉ như vậy thôi.» 

Kê Khang 嵇康 (Kê Thúc Dạ 嵇叔夜) – một trong Trúc Lâm Thất Hiền 竹林七賢 đời Ngụy Tấn – cũng giải rõ quan điểm dưỡng sinh của mình qua hai tác phẩm Dưỡng sinh luận 養生論 và Đáp nan dưỡng sinh luận 答難養生論. Ông cho rằng người tu tập phải chú ý đến những việc nhỏ nhặt trong sinh hoạt hằng ngày, phải bảo dưỡng trong và ngoài thân thể. Trong Dưỡng sinh luận, Kê Khang viết: «Kẻ ăn ở thái quá, ẩm thực không điều độ để sinh trăm bệnh; ham mê sắc dục không biết mệt đến mức cạn kiệt; đó là khiến cho gió lạnh và trăm thứ độc tác hại, để cho chết non chốn gian nan; người đời đều biết vui biết buồn, nhưng không giỏi giữ gìn thân thể. Để thân thể đến mức mất sự quân bình, làm mất những nhỏ nhặt; lâu ngày nhiều nhỏ nhặt mất đi dồn lại thành hao tổn, nhiều hao tổn dồn lại thành suy nhược, từ suy nhược trở nên bạc đầu, từ bạc đầu thành già nua, từ già nua dẫn đến tử vong, sầu muộn vu vơ. Kẻ căn trí trung bình trở xuống xem đó là lẽ tự nhiên, nên phóng túng, ít ai giác ngộ. Khi bắt đầu gặp tai họa thì đều than thở, nhưng họ không biết cẩn thận trước khi mọi nguy hiểm báo hiệu.» Lỗi giao diện: file 'snippets/shortcode-3.bwt' không được tìm thấy Lỗi giao diện: file 'snippets/shortcode-5.bwt' không được tìm thấy Lỗi giao diện: file 'snippets/shortcode-7.bwt' không được tìm thấy Lỗi giao diện: file 'snippets/shortcode-8.bwt' không được tìm thấy Lỗi giao diện: file 'snippets/shortcode-9.bwt' không được tìm thấy Lỗi giao diện: file 'snippets/shortcode-....bwt' không được tìm thấy Lỗi giao diện: file 'snippets/shortcode-người.bwt' không được tìm thấy đêm ngủ thì sáng nên dậy sớm, bách bộ trong sân, y phục rộng rãi tóc tai thoải mái, để cho tinh thần và ý chí thuận sinh với khí tiết; Lỗi giao diện: file 'snippets/shortcode-nghĩa.bwt' không được tìm thấy để cho sinh trưởng chứ không sát hại, cho tặng chứ không tước đoạt, khen thưởng chứ không trách phạt; đó là ứng với khí xuân, là đạo nhiếp dưỡng sinh khí. Nếu làm ngược lại thì hại gan, và đến mùa hạ thì sinh bệnh có tính hàn, Lỗi giao diện: file 'snippets/shortcode-bởi.bwt' không được tìm thấy không đủ điều kiện sinh trưởng cho mùa hạ.» Lỗi giao diện: file 'snippets/shortcode-19.bwt' không được tìm thấy Lỗi giao diện: file 'snippets/shortcode-hành.bwt' không được tìm thấy Lỗi giao diện: file 'snippets/shortcode-người.bwt' không được tìm thấy đêm ngủ thì sáng nên dậy sớm, đừng sợ ánh nắng mùa hạ; cứ để cho lòng khoan khoái đừng nổi giận, để cho thần khí tràn đầy, để cho dương khí trong thân phát tiết ra ngoài, như vậy sẽ thích ứng với khí hậu mùa hạ, là đạo nhiếp dưỡng trưởng khí. Nếu làm ngược thì hại tim, qua mùa thu thì bị sốt rét Lỗi giao diện: file 'snippets/shortcode-bởi.bwt' không được tìm thấy không đủ điều kiện sinh trưởng cho mùa thu, sang đông chí thì bệnh tái phát.» 

Để giải thích thêm điều trên đây của Nội Kinh, Khưu Xứ Cơ nói: «Ba tháng mùa hạ thuộc hỏa, chủ về trưởng dưỡng khí của tim. Hỏa vượng, vị đắng, hỏa có thể khắc kim, kim thuộc phổi, phổi chủ về cay, đang lúc mùa hạ món ăn thức uống cần giảm vị đắng mà tăng vị cay, để nuôi khí của phổi và tim.» 

3. Nhiếp sinh mùa thu

Chương Tứ khí điều thần đại luận của Tố Vấn nói: «Ba tháng mùa thu là lúc hình trạng của vạn vật đã ổn định, khí trời gấp rút, khí đất trong sáng; Lỗi giao diện: file 'snippets/shortcode-người.bwt' không được tìm thấy nên ngủ sớm và dậy sớm, dậy cùng lúc với gà gáy; dể cho thần chí được an ổn, để giảm bớt ảnh hưởng của khí thu đối với con người; phải thu gom thần khí, để cái khí thu được bình hòa; đừng mất sự tập trung tinh thần, để khí của phổi thanh tĩnh; như vậy sẽ thích ứng với khí hậu mùa thu, là đạo nhiếp dưỡng thu khí. Nếu làm ngược lại, sẽ làm hại phổi, qua mùa đông bị bệnh ăn không tiêu Lỗi giao diện: file 'snippets/shortcode-bởi.bwt' không được tìm thấy không đủ điều kiện sinh trưởng cho mùa đông.» 

Khưu Xứ Cơ giải thích: «Ba tháng mùa thu chủ về túc sát, khí của phổi vượng, vị cay, kim khắc mộc, mộc thuộc gan, gan chủ yếu chua. Đang lúc mùa thu, thức ăn món uống nên giảm vị cay mà tăng vị chua để nuôi khí của gan.» Lỗi giao diện: file 'snippets/shortcode-24.bwt' không được tìm thấy Lỗi giao diện: file 'snippets/shortcode-người.bwt' không được tìm thấy nên đi ngủ sớm và dậy trễ, đợi khi mặt trời chiếu sáng rồi hãy dậy, để cho thần chí tiềm phục ẩn tàng giống như dương khí, làm như thể mình có điều bí mật (tức là để thần khí nội tàng), trong sinh hoạt tránh lạnh lẽo mà tìm ấm áp, đừng cho tiết mồ hôi khiến dương khí tổn, như vậy sẽ thích ứng với khí hậu mùa đông, là đạo nhiếp dưỡng tàng khí. Nếu làm ngược lại, sẽ làm hại thận, đến mùa xuân sẽ bị bệnh chân tay tê lạnh, Lỗi giao diện: file 'snippets/shortcode-bởi.bwt' không được tìm thấy không đủ điều kiện sinh trưởng cho mùa xuân.» 

Khưu Xứ Cơ giảng thêm: «Mùa này, khí dương tiềm phục trong thân, có bệnh phải nôn ra, tim và hoành cách đa nhiệt, vốn kỵ đổ mồ hôi, vì sợ tiết dương khí, cần uống một hoặc hai chung rượu ngâm thuốc bổ hoặc ngâm thuốc hái trên núi (sơn dược) để đón khí dương. Khi lạnh quá thì mặc thêm áo bông, mặc dần cho dầy và đừng mặc nhiều áo cùng một lúc. Hết lạnh thì dừng. Đừng nổi lửa lớn mà hong sưởi, rất hại người; chân tay ứng với tim, không được hong sưởi tay vì sẽ dẫn hỏa vào tim, khiến người nóng nảy. Thức ăn món uống phải bớt vị chua mà thêm vị đắng để nuôi khí của tim. Mùa đông thận thủy có vị mặn, e rằng thủy khắc hỏa, tim sẽ bị bệnh. Cho nên phải dưỡng tim, ở trong phòng kín, mặc ấm, ăn uống điều tiết cho thích hợp nóng lạnh, không nên liều ra ngoài gió lạnh, người già càng kiêng dè.» 

Nói chung phép nhiếp sinh bốn mùa là bắt chước sự vận động tự nhiên của bốn mùa: sinh 生, trưởng 長, thu 收, tàng 藏. Không chỉ đề ra một chế độ ẩm thực thích hợp, người luyện dưỡng còn phải thực hành hô hấp (thổ nạp), đạo dẫn, tĩnh tọa, v.v. Đồng thời họ phải tuân thủ một số cấm kỵ trong sinh hoạt thường ngày liên quan đến tâm lý, vệ sinh ăn uống, ngủ nghỉ, sinh hoạt tính dục, lao động, v.v. mà các đoạn trích dẫn trong toàn bài này đã rải rác nêu ra.

LÊ ANH MINH    < www.hanosoft.com >